نظارت مردم بر مسئولین، یکی از موضوعات مهمی است که باید نسبت آن با مفاهیم اسلامی را مشخص کرد. در همین راستا، ادله نظارت مردم در سه حوزه سیره و احادیث معصومین، ادله شرعی و براهین عقلی را مورد بررسی قرار می دهیم.
در پست قبلی، به بررسی نظارت مردم در سیره و احادیث معصومین پرداختیم و گفتیم که نظارت مردم بر عملکرد مسئولین در سیره ائمه وجود دارد و ایشان بر این امر تأکید دارند. اما براهین عقلی نظارت مردم بر عملکرد مسئولین چیست؟
دلیل اول اینکه با توجه به اینکه انسان، موجودی آزاد و مختار است، باید نظارتی که دارای پشتوانه باشد، برای جلوگیری از خطای او قرار داد؛ همانگونه که خداوند متعال نیز این قاعده را در دین قرار داده است. یک دسته از نظارت‌هایی که در دین اسلام ذکر شده عبارت است از نظارت خود خداوند، نظارت فرشتگان و نظارت اولیاء الهی بر انسان و اعمال او. پشتوانه این نوع نظارت در دنیا، عذاب و نعمت‌های الهی و در آخرت، جهنم و بهشت می‌باشد. دسته دیگری از نظارت‌های موجود در دین اسلام، نظارت حاکم و حکومت بر جامعه اسلامی می‌باشد؛ نظارتی که پشتوانه آن، احکام جزای اسلامی و اجرا شدن آن می‌باشد.
حال با توجه به قاعده مذکور، به بررسی نظارت مردم می‌پردازیم. پشتوانه این نوع نظارت، آبروی انسان در جامعه می‌باشد. آبروی انسان، از ارزشمندترین مقولات برای انسان است؛ به اندازه‌ای که انسان حاضر است برای حفظ آبروی خویش در جامعه، از جان و مال خود نیز بگذرد. هنگامی که مردم، ناظر بر عملکرد مسئولین قرار داده شوند، مسئولان برای حفظ آبروی خود در جامعه، تمام تلاش خود را به کار می‌گیرند تا بتوانند وظیفه خود را به بهترین شکل ممکن انجام دهند و اشتباه یا معصیتی را مرتکب نشوند. به همین دلیل، نظارت مردمی دارای پشتوانه قوی بوده و می‌تواند به عنوان یک شیوه نظارتی، اجرایی شود.
دلیل دوم بر اثبات نظارت مردم، نیاز حکومت اسلامی به جلب اعتماد مردم و افزایش مشارکت مردم است. قدرت یک نظام سیاسی و یک حکومت، به اندازه پشتوانه مردمی آن حکومت است. اگر حکومتی دارای پشتوانه مردمی نباشد، همانند درختی است که ریشه آن خارج از خاک بوده و با وزش یک باد، سقوط خواهد کرد؛ اما اگر حکومتی بتواند پشتوانه مردمی خود را تقویت کند، به راحتی می‌تواند با همکاری مردم، موانع پیش روی خود را یکی پس از دیگری کنار بزند و به اهداف خود برسد.
اما ایجاد و تقویت پشتوانه مردمی، شرط مهمی دارد و آن شرط عبارت است از جلب اعتماد مردم به حکومت. یک نظام سیاسی برای آن که بتواند مردم را حامی خود قرار دهد، ابتدا باید اعتماد آنان را جلب کند تا هنگامی که نیاز به مشارکت مردم در رفع موانع به وجود آمد، مردم به صورت پرشور در صحنه حاضر شوند.
یکی از مهمترین راه حل‌های جلب اعتماد مردم، ایجاد ساز و کار نظارت مردم بر عملکرد مسئولین می‌باشد؛ چرا که مردم در این صورت در جریان امور قرار می‌گیرند، تلاش حکومت برای خدمت به خود را می‌بینند و اعتمادشان نسبت به حکومت اسلامی افزایش می‌یابد. از طرفی، با تحقق نظارت مردم بر عملکرد مسئولین، مردم در جریان مشکلات و موانع پیش روی نظام اسلامی قرار گرفته و برای رفع آن مشکلات، وارد میدان می‌شوند. بنابراین تحقق نظارت مردم از این منظر نیز بسیار مهم می‌باشد و دوام نظام اسلامی را تضمین می‌کند.
مقام معظم رهبری در مورد مشارکت مردم می‌فرمایند:
اعتماد به مردم، عقیده واقعی به مشارکت مردم. بعضی‌ها اسم مردم را می‌آورند؛ اما حقیقتاً اعتقادی به مشارکت مردم ندارند. بعضی اسم مردم را می‌آورند؛ اما به مردم اعتماد ندارند. بنای جمهوری اسلامی بر اعتماد به مردم و اعتقاد به مشارکت مردم است.[1]
همچنین ایشان راه علاج مشکلات کشور را مشارکت مردم می‌دانند:
همه ملت ایران، بخصوص نخبگان، جوانان، دانشجویان و کسانی که حوزه تأثیری فراتر از حول‌وحوش خودشان دارند، بدانند امروز علاج همه مشکلات این کشور، همبستگی و مشارکت عمومی است.[2]
مقام معظم رهبری شرط تحقق مشارکت را اعتماد می‌دانند؛ به همین دلیل، هدف دشمن را از بین بردن اعتماد مردم، معرفی می‌کنند:
دشمنان ملت ایران می‌دانند که وقتی اعتماد وجود نداشت، مشارکت ضعیف خواهد شد؛ وقتی مشارکت و حضور در صحنه ضعیف شد، مشروعیت نظام دچار تزلزل خواهد شد؛ آن‌ها این را می‌خواهند؛ هدف دشمن این است. می‌خواهند اعتماد را بگیرند تا مشارکت را بگیرند، تا مشروعیت را از جمهوری اسلامی بگیرند.[3]
در همین راستا، ایشان می‌فرمایند:
حضور مردم چه جوری است؟ این، همان نکته اصلی است. اینجاست که مسئولین باید زمینه‌ها را، مدلها را، فرمولهای عملی و قابل فهم عموم را، فرمولهای اعتمادبخش را برای مشارکت مردم فراهم کنند. در هر بخشی میشود این کارها را کرد. هم قوه مجریه، هم قوه قضائیه، هم قوه مقننه به شیوه خاص خود میتوانند این را تأمین کنند؛ از ابتکار مردم، از فکر مردم، از نیرو و انگیزه مردم، از نشاط جوانیِ جوانان ما – که قشر عظیم و وسیعی هستند – میتوانند استفاده کنند؛ این جزو کارهائی است که باید ان‌شاءاللَّه با سازوکار شفاف از سوی مسئولین انجام بگیرد.[4]
همانگونه که از این بیانات هم پیداست، اعتماد مردم، مبنای مشارکت مردم می‌باشد. همچنین برای تحقق مشارکت مردم، به ساز و کار اعتمادبخش شفاف و روشن نیاز است؛ و ساز و کار نظارت مردم، اعتمادبخش‌ترین و شفاف‌ترین ساز و کار برای تحقق این امر می‌باشد که با تحقق آن، نظام اسلامی می‌تواند از ابتکار و فکر و نیرو و انگیزه مردم استفاده کند و سرعت پیشروی جامعه به سمت آرمان‌های انقلاب را افزایش دهد.
دلیل سوم برای اثبات نظارت مردم، کارآمدی و فسادناپذیری آن نسبت به سیستم‌های نظارتی متمرکز می‌باشد. در سیستم‌های نظارت متمرکز، یک سازمان برای نظارت بر عملکرد مسئولین تشکیل میشود. اما مشکل اصلی سازمان‌های نظارت این است که خود دچار فساد و ناکارآمدی می‌شوند؛ فسادهایی از قبیل رشوه گرفتن، رانت خواری و … . به همین دلیل، باید سازمان دیگری را برای نظارت بر سازمان اول تشکیل داد. این سلسله به همین صورت ادامه پیدا می‌کند و فایده‌ای به جز هزینه بیشتر برای حکومت ندارد.
اما اگر ساز و کار نظارت مردمی فراهم شود، به دلیل اینکه امکان پرداخت رشوه به مردم وجود ندارد و همچنین به دلیل گسترگی طیف ناظران می‌توان اغلب مسئولان و سازمان‌ها را تحت نظارت قرار داده و به راحتی و با هزینه بسیار کمتر نظارتی بسیار قوی‌تر به وجود آورد.
بنابراین با توجه به فواید و آثار بالای نظارت مردم بر عملکرد مسئولین، اگر ساز و کار و زیر ساخت‌های مورد نیاز برای تحقق آن فراهم شود، می‌توان با هزینه و انرژی بسیار کمتر، فساد را کاهش داده و کارآمدی مسئولین را افزایش داد، حکومت اسلامی را تقویت کرد و سرعت حرکت به سمت آرمان‌های انقلاب اسلامی را چندین برابر افزایش داد.
در این نوشته، دلایل عقلی نظارت مردم بر عملکرد مسئولین نیز مورد بررسی قرار گرفت. انشاءالله در نوشته بعدی، به بررسی ادله شرعی نظارت مردم بر عملکرد مسئولین می‌پردازیم.
