بدون شک رشوه یکی از مذموم‌ترین و مخرب‌ترین آسیب‌هایی است که می‌تواند تعاملات سالم انسانی (چه درون دولت و چه فراتر از آن) را تخریب نماید. به همین دلیل دولت‌های مختلف اقدامات گوناگونی را برای مقابله با این مفسده بزرگ صورت می‌دهند. در ادامه تلاش می‌گردد تا رویکرد غالب سنتی مقابله با این فساد توضیح داده شده و ضمن معرفی رویکرد نوین مبتنی بر شفافیت، این دو را به مقابله با یکدیگر نشانده، در انتها گزارش مختصری از تجربه اتحادیه اروپا را ارائه نماییم.
1. نظارت، شیوه متداول مبارزه با رشوه
«نظارت» متداول‌ترین شیوه مبارزه با مفاسد مختلف، از جمله رشوه است. در این شیوه تلاش می‌شود با افزایش ریسک کشف جرم، تمایل فرد از دریافت رشوه را کاهش دهد. «ایجاد بخش‌های نظارتی درون سازمان» و یا «ایجاد سازمان‌هایی اختصاصی برای نظارت» دو رویکرد عمده درون و برون‌سازمانی کشف فساد هستند.
اصول کلی این شیوه را می‌توان در همراهی گزاره‌های زیر در نظر گرفت:
| اصل | توضیح |
| ایجاد محدودیت یا ممنوعیت در اخذ هدایا | در این رویکرد تلاش می‌شود از ابتدا، دریافت هدایا را محدود یا ممنوع نماید. |
| تلاش برای کشف مصادیق تخطی اصل فوق | با ایجاد مجموعه‌ها و دستگاه‌های نظارتی، نسبت به کشف مفاسد تلاش می‌شود. |
| تلاش برای کشف مجرمانه بودن مصداق کشف شده | در این مرحله و با ارجاع مورد کشف شده به قوه قضائیه، فرایند دادرسی برای اثبات جرم (مصداق رشوه بودن هدیه دریافتی) آغاز می‌گردد. |
اما علیرغم فوایدی که این شیوه در کاهش فساد بر جای می‌گذارد، دارای نواقص و معایبی نیز هست که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌گردد:
| معایب | توضیح |
| بزرگی و ناکارآمدی دستگاه‌های نظارتی | همانند سایر دستگاه‌های عریض و طویل اداری |
| فسادخیزی دستگاه‌های نظارتی | همانند یا حتی فراتر از سایر دستگاه‌های اداری |
| دشواری اثبات جرم (فساد) | به معنای دشواری تعیین مرز دقیق هدیه و رشوه؛ نیازمند قوانین مفصل و بررسی مصادیق مختلف برای تمیز آندو، که اینکار در نهایت هم بدلیل کیفی بودن مفاهیم بسیار دشوار خواهد بود. |
| اطاله و پرهزینه بودن فرایند دادرسی | نیازمند فرایندهای طولانی برای اثبات جرم یا دفاع بی‌گناهی |
2. شفافیت، سازوکاری مبتنی بر پیشگیری
در شیوه دوم که شیوه مبتنی بر «شفافیت» نامیده می‌شود، مبارزه با فساد از مسیر و منظری متفاوت دنبال می‌گردد. اصول کلی این سازوکار در قالب گزاره‌های زیر قابل ترسیم است:
| اصل | توضیح |
| امکان دریافت هرگونه هدیه توسط مسئولین دولتی | در این شیوه نیازی به وضع محدودیت یا ممنوعیت دریافت هدایا نیست، هر چند می‌توان چنین قانونی نیز وضع نمود. |
| لزوم ارائه مشخصات هدیه دریافتی | لزوم گزارش و انتشار عمومی مشخصات هدیه دهنده و وابستگی احتمالی حقوقی یا تجاری وی، چیستی هدیه، تاریخ و محل اخذ هدیه، مبلغ تخمینی هدیه، انگیزه اعطای هدیه، تصویری از هدیه |
| اعمال مجازات سنگین در صورت کشف عدم اعلام دریافت | هر چند جرم (=عدم اعلام هدیه دریافتی) بنظر ناچیز می‌رسد، اما مجازات سنگینی نسبت به آن وضع می‌گردد. حداقل این مجازات «ممنوعیت دائم حضور در خدمات دولتی» و بدلیل «سوء استفاده از اعتماد عمومی» خواهد بود. بدیهی است چنین جزایی با مجازات‌هایی همچون پرداخت مجازات مادی و تحمل حبس نیز همراه خواهد گردید. |
اما مهم‌ترین فوایدی که از این رویکرد مورد تصور است کدامند؟
| فایده | توضیح |
| عدم تمایل به دریافت هدیه | در این رویکرد، در صورتی که خادمان عمومی مایل به دریافت هدیه‌ای باشند، می‌دانند که حسب قانون موظف به اعلام آن هستند. چنین اعلامی حساسیت روزنامه‌ها (با تأکید روزنامه‌های مخالف) را بر می‌انگیزاند که «این دو را چه صنمی بوده که هدیه داده و ستانده؟!» و به این ترتیب پاسخگویی سنگینی در پیشگاه مردم و رسانه‌ها در انتظار او خواهد بود. در نتیجه از آنجا که پس از دریافت هر هدیه فرد باید به دادگاهی رسانه‌ای برود و حساب پس بدهد، تمایل او نسبت به دریافت هدایا حداقلی خواهد شد. (مصداق پارلمان اروپا در انتهای مطلب را حتما ملاحظه فرمائید) |
| نظارت بسیار آسان | در این رویکرد نظارت بسیار آسان است، چرا که بسادگی می‌توان مأمورانی در لباس عامه مردم را فرستاد و هدیه‌هایی ناچیز را به آنها پیشنهاد کرد. در صورت دریافت در انتظار اعلام نشست که در صورت عدم اعلام در محدوده زمانی مقرر، جرم ثابت شده است. همچنین براحتی می‌توان این کار را به عامه مردم سپرد، مادامی که بتوانند مستند خوبی هم برای آن ارائه نمایند… |
جدول مقایسه‌ای دو رویکرد
| محور مقایسه | رویکرد سنتی مبتنی بر نظارت | رویکرد جدید مبتنی بر شفافیت |
| نیاز به ایجاد ممنوعیت یا محدودیت در دریافت هدایا | نیازمند قانون‌گذاری دقیق | عدم نیاز (هر چند ممکن است) |
| کشف مصادیق تخطی | نیاز جدی به حضور دولت | نیاز اندک به تلاش دولت |
| تعریف جرم | «هدیه نامتعارف»: دریافت هدیه‌ای خارج از ضوابط | «هدیه اعلام نشده»: عدم اعلام دریافت هدیه |
| مرز هدیه با رشوه | طیفی و نادقیق | نقطه‌ای و دقیقاً مشخص |
| کشف مجرمانه بودن مصداق کشف شده | نیازمند فرایندهای طولانی و پرهزینه | عدم نیاز |
| مراحل اثبات جرم | 2 مرحله: 1) کشف مصداق؛ 2) اثبات مجرمان بودن مصداق کشف شده | 1 مرحله: کشف مصداق = جرم |
| احتمال (امکان، عدم دشواری) کشف جرم | پایین | بالا |
| نهایت دفاعیه متهم | «دادگاه از انگیزه ما چه اطلاعی دارد؟! من هدیه تولد دریافت کردم نه رشوه!» | «به خدا فراموش کردم اعلام کنم!» |
| اثر بازدارنده رویکرد، بر تمایل درونی مسئولین به دریافت هدایا | حداقلی | حداکثری |
| زمان و هزینه فرایند کشف جرم | بسیار زیاد | بسیار اندک |
| زمان و هزینه فرایند اثبات جرم | بسیار زیاد | صفر |
| اعتماد مردم به سلامت | بسیار اندک (بدلیل پیچیده بودن قوانین) | بسیار زیاد |
بررسی فرایند تصمیم یک عامل رشنال در هر یک از این دو راهبرد
در ادامه فرایندهای تصمیم‌گیری یک عامل رشنال (فردی که با نگاه منفعت‌گرایانه تحلیل و رفتار می‌کند)، تصویر گردیده و مشخص می‌شود چرا انگیزه رفتار نهایی در این دو رویکرد متفاوت است.
رویکرد مبتنی بر نظارت:
(برای دریافت تصویر بزرگ، روی شکل کلیک کنید)
همانطور که از شکل فوق نیز بر می‌آید (مسیر خطوط پررنگ به نسبت مسیر خطوط نازک یا نقطه‌چین)، در رویکرد سنتی، انگیزه و احتمال دریافت هدیه/رشوه بیشتر از احتمال امتناع از دریافت آن است.
رویکرد مبتنی بر شفافیت:
(برای دریافت تصویر بزرگ، روی شکل کلیک کنید)
همانطور که از شکل فوق بر می‌آید (مسیر خطوط پررنگ به نسبت مسیر خطوط نازک یا نقطه‌چین)، در رویکرد جدید، انگیزه و احتمال امتناع از دریافت هدیه/رشوه بیشتر از احتمال دریافت آن است.
تجربه پارلمان اتحادیه اروپا: امتناع از دریافت هدیه
تجربه پارلمان اتحادیه اروپا از منظر بکارگیری رویکرد مبتنی بر شفافیت جالب و آموزنده است. پارلمان اتحادیه اروپا دارای 751 صندلی و طبیعتا به همین تعداد نماینده است. حسب تدارک قانون، نمایندگانی که هدایایی دریافت می‌کنند موظف‌اند آنرا به پارلمان گزارش کرده و پارلمان نیز بصورت سالیانه لیست هدایا و توضیحات آنرا روی وبسایت منتشر می‌نماید.
اتفاق جالب آنست که حسب انتظار، میزان هدایای دریافتی نمایندگان پارلمان به شدت اندک است. گزارش منتشر شده توسط پارلمان نشان می‌دهد که در سال‌های 2013 و 2014، از میان 751 نماینده، در هر سال تنها 14 نفر هدیه دریافت نموده است (اطلاعات بیشتر در مطلب «نمونه هدایای شفاف شده توسط نمایندگان پارلمان اتحادیه اروپا (دوره هفتم)» و «هدایای شفاف و منتشر شده توسط نمایندگان پارلمان اتحادیه اروپا (دوره هشتم)»). این مسئله به خوبی بازدارنده بودن رویکرد شفافیت محور را نمایش می‌دهد.
